Bogini Matka z Çatalhüyük była prawdopodobnie pierwszym na świecie obiektem kultu, jako symbol płodności i życia. Kobiety z tureckiej Anatolii po dziś dzień czczą ją jako pramatkę i symbol obfitości.
Przypomina nam o tych wszystkich kobietach, które urodziły 107 miliardów ludzi żyjących na Ziemi.
Bogini Matka to symbol, nie jednostkowa postać; jej motyw pojawia się w naukach humanistycznych, w tym w religioznawstwie, a również w psychologii. Fenomen kultu zafascynował artystów, badaczy i wszystkich tych, którzy w opisywaniu najświętszej postaci jako kobiety widzą głębszy sens.
Bogini Matka z Çatalhüyük
Najsłynniejszy wizerunek Bogini Matki przedstawia znalezisko z Çatalhüyük (Anatolia, centralna Turcja). To na tym stanowisku archeologicznym natrafiono na dużą ilość figurek, które przedstawiają prawdopodobnie tę samą postać. Jest to naga kobieta o obfitych kształtach, obejmująca swoje piersi lub siedząca na bogatym tronie. Po obu stronach tronu czają się lwy, symbolizujące władzę i królewskość.
Figurki są z wapienia i – jak na datę wykonania ok. 5500-6000 lat p.n.e., czyli osiem tysięcy lat temu! – znajdują się w większości w świetnym stanie. Wszystkie wykonane zostały w sposób niezwykle precyzyjny, ze starannym dopracowaniem szczegółów anatomicznych, łącznie z elementami fizjonomicznymi twarzy.
Na prawej stopie i uszach jednej z wapiennych kobiet znajdowały się ślady czerwonego barwnika. Dwa otwory na czubku głowy sugerowały, że figurka mogła służyć jako zawieszka[1]. Przypomina to nieco dzisiejszy zwyczaj noszenia breloczków lub biżuteryjnych charmsów – również z symbolami religijnymi, jako sposób wyrażania swojego przywiązania do wyznawanej religii.
Postacie miały na ogół od dziesięciu do dwudziestu pięciu centymetrów wysokości. Niektóre były relatywnie ciężkie; ważyły nawet kilogram (relatywnie, ponieważ obecna wtedy biżuteria z prawdziwych metali szlachetnych nie była najlżejsza). Rzeźby znajdowane w grobach pokryte były warstwą wapienną, co sugerowało, że jako niezwykle ważne i osobiste przedmioty zostały pochowane razem z konkretnymi zmarłymi. Tu przykładem jest grób kobiety i jej nienarodzonego dziecka – przy kościach znaleziono dwie figurki (odpowiadające więc liczbie pochowanych osób).
Co ciekawe, profesor Ian Hodder, który prowadzi Projekt Badawczy Çatalhüyük, w wywiadzie z historyczką dr. Amandą Foreman, autorką serii dokumentalnej „The Ascent of Woman” stwierdził, że społeczność Çatalhüyük była egalitarna. Nie istniała w niej hierarchia, z pewnością zaś nie ta oparta na różnicach płciowych. Nie znano w niej również nuklearnego modelu rodziny. Dziećmi opiekowała się wspólnie społeczność osady.
Wyobrażenia o Królowej Ziemi i Niebios
Figurki z Çatalhüyük zinterpretowano początkowo jako zobrazowanie lokalnej bogini płodności. Powtarzalność symilarnego, pierwotnego kultu w wielu miejscach na świecie zaintrygowała historyków i wysunięto tezę, jakoby figurki przedstawiały Boginię Matkę – najważniejszą boską istotę we Wszechświecie. Choć część badaczy podważa takie rozumowanie, przypisanie małych rzeźb z Çatalhüyük do wachlarza wierzeń w Boginię Matkę spopularyzowało się; popchnęło także badania naukowe na temat postaci Wielkiej Bogini i doprowadziło do nowych hipotez.
Najważniejsza kobieca bogini pojawiała się bowiem w wielu zupełnie ze sobą niezwiązanych (i odległych pod względem ulokowania geograficznego) kultach religijnych. Przykładem są tu frygijska Kybele, czczona w całej Azji Mniejszej właśnie jako Bogini Matka oraz Hebat – hurycka i hetycka Królowa Niebios, Pani Wszechświata. Hebat utożsamiona została z czasem z inną władczynią niebios – Boginią-słońce z Arinny[2].
Przyglądając się panteonom dawnych kultur zauważalne jest, że – nawet, gdy wysoce respektowana bogini nie była ulokowana w centrum bóstw – to jej moce i atrybuty były niemożliwe do zastąpienia. Dominowały atrybuty panowania nad płodnością (zarówno ludzi, jak i ziemi), uczuciami, piękna i przychylności losu. Jej opiekuńcze łono było synonimem dobrobytu, raju i odkupienia, a także celem ludzkich tęsknot za zbawieniem. Z niej wszystko miało pochodzić i do niej powracać. Znając tajemnice życia i śmierci, objawiała się jako władczyni mądrości. Takie niezastąpione i niepodważalnie szanowane boginie to m.in. indyjska Prythiwi, italska Maja czy sumeryjska Ki.
Bogini Matka inspiruje
Kult Wielkiej Bogini rozsławiony został w popkulturze m.in. przez bestseller Dana Browna Kod Leonarda Da Vinci, gdzie jako pierwotną religię ludzkości autor opisał oddawanie czci kobiecemu pierwiastkowi. Pierwiastek ten – zgodnie z treścią powieści – odpowiadał Matce Naturze, uznawanej w dawnych czasach za największą i najświętsza siłę na świecie. Pisarz nie odbiegł w tej kwestii dalece od definicji naukowych: kobieca istota boska była głównych bóstwem w panteonie wielu minionych kultur.
Motyw głównego bóstwa kobiecego stał się tematem popularnym nie tylko w literaturze i naukach historiograficznych, ale i psychologii. Carl Gustaw Jung uznał go za archetyp matki: przykład matki (i kobiety) doskonałej, istniejącej jednakże tylko w ludzkich umysłach – jako wizerunek wyidealizowany, nierealny, dlatego też czczony.
W psychologii postać Wielkiej Matki utożsamiana jest nie tylko z cielesną postacią kobiety, ale z pojęciem o cechach dobra i miłosierności, które przypisywane są do cech kobiecych; tak więc „kobietą” są nie tylko matka, żona, babcia, niania, teściowa, ale i ziemia, materia, niebo, a nawet kraj czy ojczyste miasto – wszystko to, co opisać można za pomocą dobra i miłości. Powraca to do pradawnego sposobu definiowania, gdzie najwyższa bogini objawiać się mogła w każdej postaci i dla każdego jej wszechmoc znaczyć mogła coś innego, o ile bliskiego i kojarzącego się jak najlepiej.
Z prastarych wierzeń o Królowej-Matce czerpie też wiara chrześcijańska, umiejscawiając Matkę Boską wśród świętych postaci objętych najwyższym kultem. Niemniej, choć Maryja uważana jest w chrześcijaństwie za najważniejszą z kobiet, nie jest boginią samą w sobie – jej świętość pochodzi od jedynego Boga.
Społeczeństwo Çatalhüyük przestało istnieć około 3000 roku p.n.e. Powodem opuszczenia lokalizacji prawdopodobnie było uniezależnienie się od siebie poszczególnych rodzin. Za jeden z czynników podaje się też możliwe zmiany klimatu. Figurki Bogini Matki przetrwały, inspirując naukowców, myślicieli i artystów, ale przede wszystkim ilustrując wpływ kobiecego pierwiastka na kosmogonię, mitologię i postrzeganie świata dawnych ludów aż do czasów nam współczesnych.
Tekst: Virginia Macholl
Zależy nam, aby nasze teksty były jak najwyższej jakości. Jeśli znajdziesz jakikolwiek błąd, napisz do nas: Ifem.pl@protonmail.com.
Źródła:
- Bogini-Matka w bazie Encyklopedii PWN, dostęp online: <https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Bogini-Matka;4007763.html>
- Sztuka prehistoryczna – #5-Neolit, dostęp online (07.06.2020): <http://arthistery.blogspot.com/2011/02/sztuka-prehistoryczna-5neolit.html>
- Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, tom I, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988
- Patrycja Filipowicz, Katarzyna Harabasz, Çatalhöyük w ostatnich stuleciach swego istnienia. Jak upadało miasto, dostęp online (08.06.2020): <https://archeologia.com.pl/catalhoyuk-w-ostatnich-stuleciach-swego-istnienia/>
- Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Matriarchat? Patriarchat?, dostęp online (07.06.2020): <https://aszera.wordpress.com/2010/03/30/matriarchat-patriarchat/>
- Tadeusz Oszubski, Bogini Matka, dostęp online (07.06.2020): <https://nowosci.com.pl/bogini-matka/ar/11288841>
- Maciej Szymkiewicz, Od Bachofena do Świętej Historii. Archeologia i antropologia wobec koncepcji matriarchatu i Wielkiej Bogini, str. 7-85 w: „Antropologia Religii. Wybór esejów”, tom IV, 2010
- Andrzej Szyjewski, Etnologia religii, Wydawnictwo Nomos, Kraków 2016
[1] Patrycja Filipowicz, Katarzyna Harabasz, Çatalhöyük w ostatnich stuleciach swego istnienia. Jak upadało miasto.
[2] Str. 100, Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych.
Siedzącą Kobietę z Çatalhöyük obejrzeć można w Muzeum Cywilizacji Anatolijskich, niedaleko tureckiej Ankary, a poczytać o niej na stronie projektu archeologicznego w Çatalhöyük, w Turcji.