Aleksandra Michajłowna Kołłontaj była rosyjską polityczką komunistyczną. Należała do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (do 1914 frakcji mienszewików, następnie bolszewików). Władała przynajmniej sześcioma językami i była pierwszą na świecie kobietą pełniącą funkcję ministry i ambasadorki. Jej działania i propagowane idee były pretekstem do publicznego okrzyknięcia Aleksandry niemoralną buntowniczką. Zarzucano jej demoralizowanie rosyjskiego społeczeństwa. Jej życie prywatne toczyło się w atmosferze nieustających plotek i skandali.
Aleksandra matka i córka
Aleksandra pochodziła ze szlacheckiej rodziny Domontowiczów. Jej matka, Aleksandra Masalin-Mrawińska była córką zamożnego, fińskiego handlarza drewnem. Ojciec, Michaił Domontowicz, był generałem armii rosyjskiej, a następnie szefem kancelarii ambasady rosyjskiej w Bułgarii. Dom, w którym wychowywała się mała Aleksandra nie należał do tradycyjnych. Matka odeszła od pierwszego męża zabierając ze sobą trójkę dzieci. Starszą, przyrodnią siostrą Aleksandry była Evgenia Mravina (1864–1914), która potem została śpiewaczką operową.
Porzucenie męża w latach 70 XIX wieku było aktem wielkiej odwagi i dowodem kobiecej niezależności. Aleksandra Masalin-Mrawińska otrzymała rozwód dopiero po narodzinach Aleksandry Domontowicz, co znaczyło, że mała była przez pewien czas nieślubnym dzieckiem. Miało to z pewnością negatywny wpływ na rodzinną reputację. Domontowiczowie prezentowali poglądy liberalne, w kręgu rodzinnym często rozmawiano na tematy społeczne, poświęcano również czas na czytanie literatury i poznawanie sztuki. Aleksandra-córka uczyła się w domu i to z niego wyniosła znajomość języków obcych, tańca, rysunku, wiedzę z zakresu literatury i historii. Dzięki edukacji domowej nie miała najmniejszych problemów, by w wieku 16 lat zdać egzaminy gimnazjalne i uzyskać średnie wykształcenie oraz uprawnienia nauczycielskie. Swoje zainteresowania rozwijała na prywatnych lekcjach u wybitnych profesorów. Wiktor Ostrogski uczył ją literatury, natomiast u Rudolfa Mienżynskiego poszerzała wiadomości z zakresu historii.
Świat ideologii socjalistycznej
Niepokorna dusza i niezależność spowodowały, że w wieku 21 lat, w 1893 roku Aleksandra Domontowicz przeciwstawiła się woli rodziny i wyszła za mąż za Władimira Kołłontaja. Biedny oficer rosyjskiej armii wprowadził młodą żonę w świat socjalistycznej ideologii. Połączyło ich prawdziwe uczucie, podobne do tego, jakie narodziło się między jej matką i drugim mężem. Mogłoby się wydawać, że po wyjściu za mąż i urodzeniu syna Michaiła, Aleksandra całkowicie poświeci się małżeństwu i macierzyństwu. Ona nie chciała jednak rezygnować z edukacji, doskonale zdawała sobie sprawę ze swojego talentu i predyspozycji. Początkowo zdecydowała się na studiowanie ekonomii w Szwajcarii, jednak nie zdołała uzyskać dyplomu. To właśnie tam zapoznała się z pracami Róży Luksemburg i Karla Kautskiego. Wcześniej ogromne wrażenie wywarła na niej lektura „Manifestu Komunistycznego” oraz przełożona w 1895 roku na rosyjski książka Augusta Bebla „Kobieta a socjalizm”.
W latach 1904-1905 Kołłontaj uczęszczała na tzw. kursy bestużewskie, które były odpowiednikiem studiów uniwersyteckich dla kobiet.
Małżeństwo Kołłontajów pod koniec XIX wieku rozpadło się. Aleksandrze przypisywano coraz to nowych partnerów i oskarżano o rozwiązłość. Do jej domniemanych kochanków zaliczano m.in. Lwa Trockiego, jednego z czołowych przywódców bolszewickich. Liczne, nieprzychylne plotki i ciągłe doszukiwanie się kontrowersji w jej życiu prywatnym, sprawiły, że Aleksandrę Kołłontaj zaszufladkowano jako osobę o słabym morale. Pomijano to, iż była przede wszystkim kobietą obdarzoną wieloma zdolnościami i inteligencją, świadomą, przekonaną do swoich poglądów i błyskotliwą.
Pomimo rozwodu Aleksandra i Władimir zachowali przyjacielskie stosunki. Gdy w 1899 roku Kołłontaj poważnie zachorował, była żona wspomagała go finansowo. Co ciekawe, Aleksandra miała również dobre relacje z jego następną partnerką Marią. Po śmierci Władimira w 1917 roku, pomagała jej w znalezieniu pracy. W końcu, jako przedstawicielka dyplomatyczna ZSRR w Norwegii zatrudniła Marię, zapewniając jej tym samym godny byt.
Aleksandra Kołłontaj w rzeczywistości kobiet i robotnic
Podróżowała, zwiedzała Europę i nawiązywała kontakty. Gdy w 1899 roku wróciła do Rosji, była lewicową aktywistką. Bardzo istotnym, a nawet przełomowym momentem jej życia okazała się wizyta z mężem w fabryce włókienniczej w Narwie w marcu 1896 roku. Poznała tam pracowników fabrycznych i warunki, w jakich żyli. Okazało się, że większość z nich nie potrafi czytać i pisać. Na kursy uczęszczało zaledwie kilkudziesięciu robotników spośród 10 tysięcy. Aleksandra dostrzegła, że wśród nich nie było ani jednej kobiety, choć stanowiły one zdecydowaną większość załogi. Już wtedy rozumiała, w jak dramatycznej sytuacji znajdują się rodziny robotnicze dotknięte biedą i analfabetyzmem.
Wiele kobiet i mężczyzn nie chciało rozmawiać o trudnej sytuacji życiowej w obawie przed zwolnieniem. Inni, często młodzi, wspominali o chęci rozwijania swoich umiejętności zawodowych. Pragnęli uczyć się matematyki, języka rosyjskiego oraz udoskonalać praktyczne umiejętności. Potężne wrażenie wywarła na Aleksandrze wizyta w robotniczych barakach mieszkalnych. Warunki sanitarne, w jakich mieszkali robotnicy i ich rodziny nie przypominały nawet w minimalnym stopniu domów mieszkalnych. Wszechobecna bieda, zacofanie, umierające z głodu dzieci i skandaliczne warunki bytu, skłoniły Kołłontaj do zajęcia się publicystyką i polityką. Chciała pisać przede wszystkim o trudnościach i problemach klasy robotniczej.
Obwoźne Muzeum Podręczników
Po rozwodzie Aleksandra Kołłontaj zaczęła coraz bardziej zbliżać się do rewolucjonistów, nawiązała współpracę z „Obwoźnym Muzeum Podręczników do Nauki”. Według oficjalnych informacji, instytucja ta miała kształcić robotników. Nieoficjalnie, przy pomocy książek przemycanych z Finlandii, propagowała socjalizm. To właśnie dzięki współpracy z Muzeum, młoda działaczka poznała jedną z pierwszych bolszewiczek w Rosji, Jelenę Stasową, czyli późniejszą Nadieżdę Krupską. W 1906 roku, gdy udała się do Finlandii na spotkanie z Różą Luksemburg, poznała także Lenina.
Do 1915 roku, Kołłontaj była mienszewiczką, zwolenniczką zdecentralizowanej formy partii. Miała świadomość tego, jak ważne są działania aktywistów i że świat nie radzi sobie z wieloma podstawowymi problemami. W 1903 roku Kołłontaj napisała i powierzyła szwedzkiemu wydawnictwu rękopis swojej pierwszej książki „Życie fińskich robotników”. Uznano ją wtedy jedynie za posłańca, a redaktorzy stwierdzili, że autorem tekstu zapewne jest mężczyzna, bowiem rękopis był podpisany tylko inicjałami.
Wszystkie te doświadczenia i obserwacje uświadomiły Aleksandrze wagę kobiecych interesów. Chciała, aby kobiecy głos był zauważany i brany pod uwagę w społecznej debacie. Nigdy jednak nie nazwała siebie feministką, czy sufrażystką. Kierowało nią bowiem przekonanie, że socjaliści nie powinni rozpatrywać spraw kobiet jedynie przez pryzmat przyznania im praw politycznych, ale skupiając się na czynnikach ekonomicznych i społecznych. Bezwzględnie odrzuciła możliwość współpracy z angielskimi sufrażystkami. Według Kołłontaj, tylko rewolucja mogła skutecznie wyzwolić kobiety spod męskiej władzy i dominacji.
Już wkrótce jej poglądy na tę kwestię miały się jednak zmienić.
Robotnica we współczesnym świecie
Podczas Kongresu II Międzynarodówki w 1907 roku zarzuciła feministkom, że ich postulaty dotyczą głównie kwestii „chleba i bytu”, są miałkie i skoncentrowane na detalach, nie widziała w tych koncepcjach szerszego spojrzenia na sprawy kobiece. Co istotne podczas kongresu nie wspomniała wtedy o prawach wyborczych dla kobiet, wymownie przemilczała tę kwestię. Swoje opinie powtórzyła w 1908 roku podczas pierwszego Wszechrosyjskiego Kongresu Kobiet, gdzie wygłosiła referat „Robotnica we współczesnym świecie”. Wtedy też przypieczętowała wcześniejsze tezy. W jej przekonaniu kwestia kobieca nie powinna się sprowadzać jedynie do praw wyborczych i wspomnianego już „chleba”. Po odczycie udała się na emigrację w obawie przed aresztowaniem. Wyruszyła w intensywne tourneé po Europie, gdzie wygłaszała swoje referaty.
Na emigracji radziła sobie bardzo dobrze i nie mogła narzekać na biedę. Znała języki, utrzymywała się sama i mogła sobie pozwolić na godne życie. Jej syn pozostał przy ojcu i to on wychowywał chłopca. Kołłontaj nigdy nie zabiegała o opiekę nad dzieckiem. Podczas podróży poznała wielu wpływowych ludzi, a w Niemczech zafascynowała się ideą wolnej miłości. To ona wywarła znaczny wpływ na jej przekonania i późniejsze wybory życiowe.
Aleksandra Kołłontaj w czasach wojny i rewolucji
Pierwsza Wojna Światowa zmieniła Aleksandrę. Jej poglądy zwróciły się w kierunku pacyfizmu i antymilitaryzmu, co zbliżyło ją do bolszewików i Lenina. W 1914 r. została przejściowo internowana do Niemiec. Odzyskała wolność dzięki wsparciu swoich niemieckich przyjaciół. Wkrótce przeniosła się do Szwecji, gdzie rozkwitł jej romans z poznanym w 1911 roku Aleksandrem Szlapnikowem, późniejszym przywódcą Opozycji Robotniczej. W listopadzie 1914 roku, z powodu swoich antywojennych i antymilitarystycznych przemówień została deportowana ze Szwecji do Danii. Stamtąd w 1915 roku udała się do Norwegii. Stworzyła kanał przerzutowy literatury bolszewickiej i pieniędzy niemieckiego wywiadu do Rosji. To właśnie w Norwegii Aleksandra Kołłontaj wstąpiła w szeregi bolszewików.
Na przełomie 1915 i 1916 roku, podczas pobytu w USA, włączyła się w działania pacyfistyczne. Postulowała, aby Stany Zjednoczone nie przystępowały do wojny. Jej działania agitacyjne stały się niezwykle kłopotliwe dla władzy rosyjskiej i dlatego zaproponowano jej powrót do kraju. Kołłontaj wróciła jednak dopiero po rewolucji lutowej i z pełną stanowczością poparła tezy Lenina.
Rosyjskie społeczeństwo tuż po rewolucji październikowej borykało się z licznymi problemami. Przede wszystkim z biedą, głodem i powszechnym sieroctwem dzieci. Wydarzenia rewolucyjne diametralnie zmieniły oblicze Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej. Rosja carska stała się państwem dyktatury proletariatu.
Pierwsza Ministra
Władzę objęli bolszewicy, a Aleksandra Kołłontaj otrzymała pierwszą w dziejach świata posadę ministry, a dokładnie komisarza ludowego opieki społecznej. Jej głównym zadaniem stała się opieka nad sierotami i inwalidami wojennymi. Za sprawą jej działań prywatne domy dziecka przekształcano w państwowe. Kołłontaj nadzorowała tworzenie domów starców i systemu emerytalnego. Doprowadziła do założenia wielu instytucji edukacyjnych dla młodych dziewcząt. Przyczyniła się do wprowadzania ślubów cywilnych i rozwodów. Ważnym osiągnięciem było zdekryminalizowanie homoseksualizmu.
Podczas tych burzliwych wydarzeń historycznych i zmian społeczno-politycznych, poznała o 17 lat młodszego komisarza do spraw morskich. Ich związek wzbudzał wiele kontrowersji wśród ówczesnych elit. Jego legalizację wymusił podobno sam Lenin, którego niepokoiły poczynania Aleksandry i nieprzychylne opinie na temat jej romansu. Co ciekawe, jej ślub był jednym z pierwszych cywilnych ślubów wśród rosyjskiego mainstreamu. Związek nie przetrwał próby czasu i niebawem zakochani zadecydowali o rozstaniu.
Karierę polityczną Aleksandry Kołłontaj przerwał sprzeciw wobec zawartego w marcu 1918 r. traktatu brzeskiego. Po odwołaniu z funkcji Ludowego Komisarza pracowała na froncie ukraińskiej wojny domowej, gdzie została dowódcą oddziału politycznego. Następnie kierowała wydziałem agitacji i propagandy w armii. W 1920 roku została szefową wydziału kobiecego partii, zajmującego się głównie agitacją i propagandą wśród kobiet. Po śmierci Lenina i przegranej opozycji, Kołłontaj zwróciła się do Stalina o znalezienie dla niej posady dyplomatycznej.
Trzeba podkreślić, że skierowanie Kołłontaj jako ambasadorki do Norwegii, Meksyku, a później do Szwecji, miało na celu odsunięcie jej na boczny tor i ograniczenie wpływu na politykę.
Przyjaźń jako fundament relacji
Pod nazwiskiem Kołłontaj znajdziemy mnóstwo informacji o rzekomym deprawowaniu rosyjskiej młodzieży i nawoływaniu do kultywowania wolnej miłości. Przypisuje się jej wypowiedzi, które nigdy nie padły w komentarzach publicystycznych. Społeczeństwo rosyjskie nie rozumiało Kołłontaj. Często spotykała się z pogardą i powszechną krytyką, mimo, iż w jej tekstach znajdziemy jedynie tezy o miłości wymagającej ciągłej pracy.
Chciała budować związki w oparciu o zasady wolności i równości. W relacjach szukała szczerej przyjaźni, sprzeciwiała się posiadaniu partnera na własność. Potępiała związki oparte jedynie na fizycznym pociągu, a jednocześnie podziwiała miłość dworską. Traktowała ją jak tajemniczą grę, gdzie oprócz kontaktów małżeńskich, kobieta może nawiązywać intrygujące relacje z innymi mężczyznami, nie tylko w sferze seksualnej.
Krytykowała sytuację, kiedy mężczyzna zawłaszcza ciało i duszę kobiety. Wyrażała bunt i sprzeciw wobec przedmiotowego traktowania kobiet. Negowała bliskość popartą jedynie impulsem. Przyjaźń uważała za fundament każdej relacji. Aleksandra Kołłontaj dostrzegała, że nie tylko mężczyzna ma prawo do przyjemności, ale prawo to jest dane również kobiecie. Wierzyła, że zapewnienie stabilizacji ekonomicznej i społecznej jest kluczowe dla rozwoju jednostki. Przypominała jednak, aby dla zdrowia społeczeństwa, nie popadać w przesadny kult indywidualizmu.
Ówczesna krytyka piętnowała jej styl życia i wyśmiewała wygłaszane tezy, uważając je za pokrętne i mało precyzyjne. Społeczne i obyczajowe poglądy Kołłontaj odbiegały w znacznym stopniu od konserwatywnych oczekiwań bolszewików, skupionych na umacnianiu patriarchatu. Aleksandra buntowała się przeciw jednostronnej moralności opartej na bezgranicznym oddaniu się mężczyźnie i pokornej uległości.
Matka rewolucji seksualnej
Jednoznaczna ocena Aleksandry Kołłontaj jest niezwykle trudna, ponieważ z jednej strony była wojowniczką o zmianę statusu kobiet w społeczeństwie, która wiele lat przed Alfredem Kinsey’em (jego książki wywołały skandal, a ich autora uważa się do dziś za ojca rewolucji seksualnej) walczyła o uznanie seksualności kobiet i ich prawo do odczuwania przyjemności. Z drugiej zaś strony, nie chciała być identyfikowana z ruchem feministycznym, niejednokrotnie poddając krytyce jego postulaty.
Wspierała rozwój totalitarnego państwa, jakim było ZSRR i aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym. Pewne jest, że starała się przetrwać w czasach trudnych i nieprzychylnych dla kobiet, zachowując przy tym jakąś część niezależności. Podejmowała liczne działania, nie zawsze skutkujące sukcesem. Przede wszystkim mówiła głośno o tym, o czym wstydziły się mówić rosyjskie kobiety i o czym mówić zabraniali im ich przykładni mężowie. Samodzielnie decydowała o kierunku, w jakim chce podążać. Wybierając swych partnerów życiowych, kierowała się uczuciem, ryzykując nawet karierę polityczną. W odróżnieniu od innych współczesnych sobie rewolucjonistek, nie wchodziła w związki opierające się na podporządkowaniu mężczyźnie. Relacje miłosne budowała na własnych zasadach.
Aleksandra Kołłontaj zmarła w 1952 roku, dożywając sędziwego wieku 80 lat. Została pochowana w Moskwie. W latach siedemdziesiątych nakręcono film dokumentalny „A Wave of Passion” opowiadający o jej życiu.
Autorka: Marzena Winniczek
Bibliografia:
Ratuszniak J., Nowa Kobieta. Aleksandra Kołłontaj, Warszawa 2019.
Figes O., A People’s Tragedy: The Russian Revolution, New York 1996.
Kołłontaj A., The Autobiography of a Sexually Emancipated Communist Woman, London 1971.
Itkina A.M., Rewolucjoner, tribun, diplomat, Moskwa 1970.
Pipes R., Rosja Bolszewików, Warszawa 2007.
Figes O., Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924 Wrocław 2009.
Wołkogonow D., Lenin: prorok raju, apostoł piekła, Warszawa 2006.